Ile nas kosztuje samotność

Narastające poczucie samotności mieszkańców staje się jednym głównych problemów społecznych państw wysoko rozwiniętych. Nie chodzi już tylko o indywidualne szczęście lub jego brak, ale ogromne koszty, jakie ponosi państwo i biznes. W Polsce możemy je szacować na 19,2 mld złotych.

Zjawisko narastającego poczucia samotności jako problem cywilizacyjny zostało do tej pory poważnie dostrzeżone m.in. w Wielkiej Brytanii, Japonii, Korei Południowej czy Danii. W 2018 roku pierwszy raz Brytyjczycy spróbowali określić koszty wynikające z samotności dla tamtejszej gospodarki. Chodzi głównie o spadek wydajności pracy i choroby wynikające właśnie z samotności. Sześć lat temu wyliczono, iż tamtejsi pracodawcy z tego powodu tracą rocznie około 2,5 mld funtów.

Po tym badaniu w jednym z ministerstw powołano wówczas pełnomocnika ds. walki samotnością. Podobny urząd działa w Japonii, a w Danii ma zaś powstać instytut zajmujący się właśnie tą tematyką. Oczywiście same biurokratyczne działania nie zapobiegną narastającemu poczuciu samotności, ale pomagają lepiej zdiagnozować skutki tego zjawiska.

Zestaw chorób

Lekarze porównują stan samotności do permanentnego zapalenia. „Kiedy samotne ciało doświadcza stresu, poziom cholesterolu wzrasta gwałtowniej niż u niesamotnej osoby, ciśnienie podnosi się szybciej, podobnie jak stężenie kortyzolu, czyli hormonu stresu. Co więcej, owe chwilowe podwyższenie ciśnienia krwi i cholesterolu u osób przewlekle samotnych nadbudowują się z czasem, ponieważ ciało migdałowe (część mózgowia odpowiedzialna za reakcję walcz lub uciekaj) często utrzymuje alarm o niebezpieczeństwie znacznie dłużej normalnie. To prowadzi do wzmożonego wytwarzania białych krwinek i stanów zapalnych, co w przypadku ostrego stresu może być potężnym narzędziem wspomagającym organizm, ale o ile trwa zbyt długo, pociąga za sobą wyniszczające skutki uboczne. A to dlatego, iż przy chronicznych stanach zapalnych układ odpornościowy jest przeciążony i nie pracuje z odpowiednią wydajnością. Samotne ciało staje się wtedy nieodporne na choroby, z którymi normalnie poradziłoby sobie bez większych problemów. (…) jeżeli czujesz się samotny, dotyczy cię o 29% wyższe ryzyko wystąpienia choroby wieńcowej, o 32% wyższe ryzyko udaru i o 64% wyższe ryzyko rozwinięcia się klinicznie diagnozowanej demencji. Osoby samotne albo żyjące w społecznej izolacji są niemal o 30% bardziej narażone na przedwczesną śmierć niż te, które nie odczuwają samotności”[1] – pisze brytyjska ekonomistka Noreena Hertz.

„Chroniczne odczuwanie samotności zwiększa prawdopodobieństwo wystąpienia chorób układu sercowo-naczyniowego i przyspiesza proces starzenia się. Poczucie samotności może w większym stopniu niż palenie papierosów, otyłość czy siedzący tryb życia przyczynić się do pogorszenia stanu zdrowia i zwiększenia umieralności (Holt-Lunstad, 2010; Hawkley; Cacioppo, 2010). Samotność szkodzi również zdrowiu psychicznemu, towarzyszy czy poprzedza wystąpienie depresji, sprzyja wystąpieniu demencji i choroby Alzheimera. Zwiększające się odsetki cierpiących na samotność wpływają na system opieki zdrowotnej, stanowiąc dla niego duże obciążenie” (Isolation and loneliness, 2016).[2]

Samotność przestaje być więc sprawą prywatną każdego człowieka, ale staje się plagą, która powoduje obciążenia dla systemu ochrony zdrowia, ale również coraz bardziej także dla biznesu (z powodu częstszych absencji pracowników oraz ich niższej wydajności).

Narastające zjawisko

W latach 2022 i 2023 Instytut Pokolenia przeprowadził badania poczucia samotności. Wykorzystano wówczas kwestionariusz Zrewidowanej Skali Samotności R-UCLA w polskiej adaptacji (Kwiatkowska i in., 2017). Skala R-UCLA jest jedną z najczęściej stosowanych miar samotności, zawiera 20 pozycji odzwierciedlających satysfakcję i niezadowolenie z relacji społecznych. W odniesieniu do każ­dego z 20 stwierdzeń osoba badana ma cztery możliwości odpowiedzi: nigdy, rzadko, czasami, często, którym odpowiadają kolejno cyfry od 1 do 4.

Wynika z nich, iż częściej samotność odczuwają mężczyźni.

Źródło: Instytut Pokolenia 2022, 2023[3]

Dodatkowo najczęściej dotyczy to osób młodych.

Źródło: Instytut Pokolenia 2022, 2023 [4]

Oczywiście problem nie dotyczy tylko Polski. Podobne dane wynikają z badań prowadzonych na zlecenie Unii Europejskiej.

Z powyższych danych wynika więc, iż w dorosłe życie – w tym zawodowe – wchodzą osoby znacznie częściej doświadczające samotności, a co za tym idzie mocniej narażone wynikające z niej choroby.

Należy dodać, iż osoby samotne w znacznie większym stopniu są narażone na uzależnienia od alkoholu, narkotyków, środków psychotropowych czy hazardu. Tego rodzaju destrukcyjne zachowania prowadzą nie tylko do degradacji indywidualnej, ale oddziałują na bliskich, najbliższe środowisko oraz miejsce pracy.

Z czego wynikają koszty

Autorzy raportu „Koszty samotności w Polsce” zastosowali tę samą metodologię wyliczenia kosztów samotności, jaka została użyta w badaniu brytyjskim:

1. Samotność wpływa negatywnie na zdrowie pracowników, przez co muszą oni iść na zwolnienia lekarskie, co obniża produktywność i generuje koszt dla państwa, pracodawców i gospodarki.
2. Samotność, wpływając na zdrowie pracowników, zmusza ich rodziny, krewnych (zarówno rodziców, małżonków, jak i dzieci oraz wnuki) do poświęcania swojego czasu w pomoc osobom chorym. Koszt powstaje w momencie, kiedy opiekunowie nie pracują, tylko poświęcają swój czas na opiekę nad chorymi.
3. Samotność wpływa na ogólny dobrostan pracowników, obniżając ich produktywność w miejscu pracy
4. Samotność wpływa na ogólny dobrostan pracowników, powodując odejścia z pracy i generując koszty dla pracodawców związane z wyższą rotacją pracowników.

Eksperci przygotowujący raport Instytutu Zdrowia Człowieka przeprowadzili żmudną analizę danych z ZUS dotyczącą rodzaju chorób, powodów i długości absencji, odejść z pracy. Nie warto tu przytaczać wszystkich szczegółowych danych, ale przyjrzyjmy się na przykład kosztom dla systemu ubezpieczeń społecznych.

To oczywiście rachunek dość prosty, gdyż Zakład Ubezpieczeń Społecznych ponosi bardzo konkretne wydatki związane z finansowaniem określonych procedur medycznych.

Nieco więcej kłopotów sprawia określenie kosztów związanych z odejściami z pracy spowodowanymi samotnością, co jest pochodną ogólnego dobrostanu pracowników. Zastosowano tu model opracowany przez New Economic Foundation. Eksperci przeanalizowali związek między zarówno psychicznym dobrostanem, jak i satysfakcją z pracy 112 pracowników szczebla kierowniczego w dużej prywatnej firmie w USA, a rotacją pracowników w tej grupie. Dobrostan psychiczny pracowników został oceniony dzięki 8-punktowego wskaźnika dobrostanu psychicznego, obliczanego na podstawie odpowiedzi respondentów na pytania dotyczące częstotliwości doświadczania takich przeżyć, jak poczucie „dużej samotności lub oddalenia od innych osób”, „depresji lub dużego smutku” i „poczucia osiągnięcia sukcesu”.

„W jaki sposób policzyliśmy koszty rotacji pracowników spowodowane samotnością pracowników? Zgodnie z pierwotnymi założeniami poczucie samotności wpływa na ogólny dobrostan pracownika i zadowolenie z pracy. Osoby odczuwające samotność są bardziej skłonne do odejścia z pracy niż osoby nieodczuwające samotności”[5].

Najtrudniejsze wydaje się uchwycenie spadku wydajności pracowników, gdyż choćby pracodawcy czy sprawnemu menedżerowi czasem trudno określić to w konkretnych liczbach.

„Autorzy badania postawili hipotezę, iż pracownicy, którzy czują się mniej związani z kolegami z pracy, są mniej skłonni do poczucia obowiązku wobec nich, aby osiągać wysokie wyniki na swoim stanowisku pracy. Autorzy również zauważyli, iż osoby doświadczające samotności w pracy prawdopodobnie mają niższe poczucie przynależności, co z kolei sprawia, iż ich doświadczenie pracy jest mniej satysfakcjonujące, obniżając ich poziomy zaangażowania i motywacji.

Jednak jest to zbyt mało, aby jednoznacznie potwierdzić wpływ samotności na produktywność. W związku z tym, korzystając z modelu brytyjskiego, policzyliśmy, w jaki sposób samotność wpływa na dobrostan i w jaki sposób tenże dobrostan wpływa na produktywność.

Wiele badań wykazuje pozytywny wpływ dobrego samopoczuciem na produktywność, w tym wśród pracowników zatrudnionych zarówno w sektorze prywatnym, jak i publicznym (Ozcelik 2011, Bryson 2014, Pruyne 2011, Donald 2005, Robertson 2011, Boehm 2008, Whitman 2010, Harrison 2006).

W jaki sposób policzyliśmy koszty spadku produktywności spowodowanego samotnością pracowników? Podobnie jak w przypadku dobrowolnych odejść z pracy, poczucie samotności wpływa na ogólny dobrostan pracownika i zadowolenie z pracy. Osoby odczuwające samotność mają obniżony poziom satysfakcji z pracy, a przez to obniża się ich produktywność na stanowisku pracy”.[6]

Biorąc pod uwagę wszystkie składniki, tabela kosztów samotności w Polsce w roku 2022 wygląda następująco:

Warto tu jednak zauważyć, iż obliczenia Instytutu Zdrowia Człowieka nie uwzględniają kosztów związanych z leczeniem chorób wynikających z nadużywania alkoholu czy narkotyków, opieki bliskich nad chorymi z powodu samotności (brytyjskie badanie określiło te koszty na 220 mln funtów) czy choćby kosztów pobytu w sanatoriach. Rzeczywiste straty dla biznesu i systemu ochrony zdrowia są więc znacznie wyższe.

Na razie żaden z państw rozwiniętych nie opracował programu skutecznie ograniczającego poczucie samotności, ale wiele z nich zdiagnozowało już jedną z głównych przyczyn – przeniesienie realnego życia do cyberświata. Stąd w kilku krajach – Francja, Szwecja, Finlandia – ustawowo ogranicza się dostęp dzieci do urządzeń elektronicznych w czasie pobytu w szkole. W Polsce coraz większa liczba szkół wprowadza tego rodzaju rozwiązania oddolnie.

Badania prowadzone w USA jednoznacznie dowodzą, iż skokowy wzrost samotności i zachowań depresyjnych wśród młodzieży nastąpił w momencie upowszechnienia się mediów społecznościowych w 2013 r.

Problem ten dostrzegło także wielu pracodawców, którzy starają się integrować pracowników i ich rodziny. Tego rodzaju działania wiążą się jednak raczej z chęcią silniejszego utożsamiania się zatrudnionych z firmą. Tymczasem w świecie zatomizowanych jednostek spędzenie kilku godzin na wspólnej imprezie może oznaczać poprawę stanu zdrowia.

[1] „Stulecie samotnych” – Noreena Hertz, Burda Media Polska sp. z o.o., Warszawa 2022

[2] „Koszty samotności w Polsce” – raport Instytutu Zdrowia Człowieka

[3] „Koszty samotności w Polsce” – raport Instytutu Zdrowia Człowieka

[4] Tamże.

[5] „Koszty samotności w Polsce” – raport Instytutu Zdrowia Człowieka

[6] „Koszty samotności w Polsce” – raport Instytutu Zdrowia Człowieka