3 tygodni temu
19 listopada obchodzimy Międzynarodowy Dzień Zapobiegania Przemocy wobec Dzieci — datę, która przypomina nam o konieczności skutecznych narzędzi ochrony najmłodszych. Jednak choćby najlepsze systemy reagowania na przemoc i gotowość służb nie wystarczą, jeżeli dzieci zaniedbane czy krzywdzone nie mają dokąd trafić, ponieważ system pieczy zastępczej od lat pozostaje w głębokiej niewydolności.
Blisko 2000 dzieci z decyzją sądu o konieczności zabezpieczenia wciąż czeka w „koszmarnej kolejce” na miejsce w niewydolnym od lat systemie pieczy zastępczej. Mimo iż w Ministerstwie Rodziny Pracy i Polityki Społecznej realizowane są prace nad nowelizacją ustawy, projekt czeka w kolejce do programu prac legislacyjnych Rady Ministrów. Fundacja Dobrych Inicjatyw, po Okrągłym Stole z ekspertami, alarmuje: nie możemy czekać ani dnia dłużej. Już teraz samorząd musi działać w trybie zarządzania kryzysowego, zanim kolejne dzieci kierowane do pieczy i te już oczekujące w „koszmarnej kolejce” na bezpieczny dom będą pozostawać bez realnej ochrony.
Przepełnione placówki opiekuńczo-wychowawcze i przeciążone rodziny zastępcze, przeciągające się procedury sądowe, rosnąca kolejka dzieci czekających na miejsce w pieczy zastępczej, mniejsza liczba adopcji oraz niewystarczające wsparcie psychologiczne, zdrowotne i finansowe dla dzieci oraz ich opiekunów to tylko część wyzwań, które stoją przed rządem, samorządami i podmiotami działającymi na rzecz dzieci zabezpieczonych w pieczy zastępczej. Reforma systemu jest możliwa, pod warunkiem skoordynowanego zaangażowania wszystkich podmiotów w samorządzie.
Reforma to za mało. Potrzeba planu działania i oddolnego zaangażowania
– Zaprosiliśmy przedstawicieli reprezentujących wszystkie instytucje i podmioty związane z systemem pieczy zastępczej do wspólnej dyskusji nad przyszłością systemu i zmianami, które należy wdrażać już dziś. Najważniejsze było dla nas rozpoczęcie prac nad standardami wdrażania nowelizowanej ustawyy. Dlatego celem spotkania było stworzenie katalogu rozwiązań, które pomogą samorządom skutecznie wdrożyć zmiany systemowe. Potrzebujemy ambitnego i sprawnie przeprocedowanego projektu reformy, a także współpracy na wszystkich szczeblach samorządu z jasnym podziałem ról i odpowiedzialności. W obliczu załamania systemu, nie możemy dłużej czekać – mówi Bartłomiej Jojczyk, prezes Fundacji Dobrych Inicjatyw.
Fundacja Dobrych Inicjatyw podczas Okrągłego Stołu, stworzyła przestrzeń dialogu pomiędzy przedstawicielami administracji publicznej, instytucji samorządowych, organizacji pozarządowych oraz praktyków pracujących w obszarze pieczy zastępczej. To nie była konferencja. To była praca warsztatowa – przeprowadzona w czterech zespołach tematycznych, które objęły cały przekrój instytucjonalny: od poziomu gminy, przez powiat, sądy rodzinne, aż po samorząd województwa. Efekt? Konkretne propozycje, gotowe do wdrożenia w każdej jednostce samorządu terytorialnego w Polsce.
Zespoły eksperckie nie tylko analizowały istniejące bariery i kryzysy, ale przede wszystkim wskazały realne „dźwignie zmiany”, możliwe do uruchomienia już dziś. Wśród nich: obligatoryjna obecność asystenta rodziny w każdej gminie, uproszczenie procedur sądowych, reorganizacja rekrutacji rodzin zastępczych, profesjonalizacja usamodzielnień oraz ustanowienie komórek koordynujących pieczę na poziomie województw.
Skala kryzysu: prawie 2000 dzieci w „koszmarnej kolejce”
Obecnie poza rodzinnym domem w Polsce wychowuje się co setne dziecko. To w sumie ponad 77 tysięcy młodych obywateli. System jest tak bardzo niewydolny, iż na bezpieczne miejsce do życia oczekuje aż 19211 dzieci, które zgodnie z decyzją sądu powinny być zabezpieczone w pieczy zastępczej. Wyjście z tej dramatycznej sytuacji wymaga kooperacji rządu, samorządów i organizacji społecznych, a także ulepszenia współpracy między sądami, ośrodkami pomocy społecznej, organizatorem pieczy i innymi podmiotami związanymi z pieczą zastępczą. Potrzebujemy pilnej, mądrej i skoordynowanej reformy systemu, która odpowie na rzeczywiste problemy, a także wypracowania i udostępnienia narzędzi dla organizatora pieczy.
Gmina: bliżej rodziny, szybciej z pomocą
Zespół pracujący nad rolą gminy wskazał, iż to właśnie lokalny poziom – najbliżej rodziny – powinien być pierwszą linią ochrony dziecka. Obowiązkowy asystent rodziny z określoną liczbą rodzin pod opieką to punkt wyjścia, ale nie jedyny. Eksperci rekomendują także stworzenie stanowiska Pełnomocnika ds. Pieczy i Profilaktyki – osoby odpowiedzialnej za koordynację między instytucjami i reagowanie w sytuacjach kryzysowych.
Gmina powinna dysponować „koszykiem usług lokalnych” – od poradnictwa, przez interwencję kryzysową, po wsparcie psychologiczne dostępne w trybie całodobowym. W pracy z rodziną rekomenduje się wdrożenie Indywidualnego Planu Dziecka już od pierwszego kontaktu oraz rozpoczęcie procesu usamodzielniania młodzieży najpóźniej od 16. roku życia.
Sąd i instytucje wspierające: szybciej i w interesie dziecka
Eksperci zajmujący się współpracą z sądami podkreślili konieczność zdecydowanego uproszczenia i przyspieszenia procedur. Jedną z kluczowych rekomendacji jest stworzenie ścieżki „szybkiej diagnozy interdyscyplinarnej” – kompletnego rozeznania sytuacji dziecka i rodziny w ciągu maksymalnie 30 dni.
Sąd powinien – jako standard – wysłuchiwać dziecko, a każda sprawa „dziecięca” powinna być przypisana do stałego sędziego, który zna historię i kontekst. Aby usprawnić codzienne funkcjonowanie dziecka w pieczy, eksperci zaproponowali przyznanie opiekunowi zastępczemu pełnomocnictwa w zakresie zdrowia i edukacji już od dnia umieszczenia dziecka w rodzinie.
Ważną innowacją ma być także stworzenie jednolitego pakietu informacyjnego i systemu prostego obiegu danych między instytucjami – eliminującego dzisiejszy chaos informacyjny i opóźnienia.
Powiat: nowa jakość pieczy rodzinnej
Powiat jako organizator pieczy musi stać się miejscem realnej zmiany. Eksperci postulują stworzenie Powiatowego Komitetu Sterującego oraz funkcji Pełnomocnika ds. Pieczy – osoby odpowiedzialnej za realizację lokalnych standardów. Zaproponowano gruntowną zmianę w systemie rekrutacji rodzin zastępczych: podniesienie progu wejścia dla nowych kandydatów, większe wsparcie dla rodzin spokrewnionych oraz wprowadzenie kampanii lokalnych promujących rodzinną pieczę i funkcję – rodziny wspierającej.
W powiatach powinny także funkcjonować banki opiekunów pomocowych, system superwizji oraz dostęp do szybkich ścieżek medycznych. Warto opracować dokument „Karta standardu PCPR”, który może stać się gotowym narzędziem operacyjnym dla powiatowych jednostek.
Samorząd województwa: koordynator systemu
Ostatni zespół zajął się rolą samorządu województwa, który – zgodnie z rekomendacjami – powinien pełnić funkcję strategicznego koordynatora i nadzorcy jakości. Rekomenduje się powołanie Wojewódzkiej Komórki ds. Pieczy (WKP), która odpowiadałaby m.in. za regionalną sieć punktów diagnozy, akredytację organizatorów pieczy oraz nadzór nad wdrażaniem standardów.
Ważnym postulatem jest utworzenie Funduszu Interwencyjnego – elastycznego mechanizmu finansowego pozwalającego reagować na sytuacje nagłe, np. zabezpieczenie miejsca dla dziecka w trybie pilnym. Zespół zaproponował również utworzenie katalogu standardów wojewódzkich z widełkami świadczeń i systemem superwizji zawodowej.
Zamiast dokumentu do szuflady – podręcznik do wdrażania
Efektem prac ekspertów jest zarys podręcznika dla samorządów: „Bezpieczne dziecko w efektywnym systemie pieczy zastępczej”. Dokument ten powinien zawierać nie tylko opisy standardów, ale także konkretne narzędzia wdrożeniowe – harmonogramy, wskaźniki realizacji, formularze i instrukcje.
To podręcznik „do działania”, który mógłby posłużyć samorządom w sprawnym i efektywnym wdrożeniu reformy z uwzględnieniem lokalnych możliwości i potrzeb. To także próba stworzenia wspólnego języka i mechanizmu współpracy między instytucjami, które dziś często działają równolegle, zamiast zespołowo. Reforma zadziała tylko wtedy, gdy rząd, sądy i samorządy wdrożą jednolite standardy, usprawnią przepływ danych i zapewnią finansowanie oparte na rezultatach.
Pełna wersja raportu z Okrągłego Stołu FDI jest dostępna do pobrania pod linkiem: https://fdi.org.pl/blog/2025/11/19/okragly-stol-fdi-dzwignia-zmiany-systemu-pieczy-zastepczej/
Źródło: Fundacja Dobrych Inicjatyw
