1 dzień temu
Niniejsze zestawienie zawiera 12 kluczowych rekomendacji, które tworzą spójny program polityki publicznej w obszarze alkoholu. Celem tego projektu jest znalezienie racjonalnej równowagi pomiędzy często trudnymi do pogodzenia celami państwa: ochroną zdrowia publicznego, zapewnieniem stabilności fiskalnej, wspieraniem rozwoju gospodarczego oraz ochroną swobód obywatelskich.
1. Priorytetowe potraktowanie walki z szarą strefą jako najpilniejszego działania na rzecz zdrowia publicznego
Uzasadnienie: Szara strefa to nie tylko problem fiskalny, ale przede wszystkim najpoważniejsze zagrożenie dla zdrowia publicznego. Według szacunków Instytutu Prognoz i Analiz Gospodarczych, straty budżetu z tytułu nielegalnego alkoholu sięgnęły w 2023 roku 1,3 mld zł[1]. Wartość szarej strefy na rynku wysokoprocentowego alkoholu w Polsce w 2024 roku szacowana jest na około 2,2 mld zł. Co ważniejsze, alkohol z nielegalnych źródeł, stanowi bezpośrednie zagrożenie dla życia i zdrowia Polaków, a ten wprowadzany bez uiszczenia akcyzy – straty dla finansów publicznych. Drastyczne podnoszenie cen legalnych produktów jest głównym motorem napędowym szarej strefy. Prowadzi to do paradoksu, w którym polityka rzekomo prozdrowotna w rzeczywistości generuje nowe zagrożenia.
2. Utrzymanie obecnej, przewidywalnej mapy wzrostu stawek akcyzy do 2027 roku bez modyfikacji
Uzasadnienie: Wprowadzona w 2021 roku mapa akcyzowa jest przykładem skutecznej i przewidywalnej polityki. Dane jednoznacznie potwierdzają, iż ten mechanizm działa, ponieważ od momentu jego wprowadzenia obserwujemy systematyczny spadek spożycia alkoholu we wszystkich kategoriach. Całkowita konsumpcja czystego alkoholu na mieszkańca spadła z 9,73 litra w 2021 roku do 8,93 litra w 2023 roku[2], co stanowi największy spadek od 2006 roku. Mapa akcyzowa stanowi rodzaj umowy między państwem a przedsiębiorcami, która stwarza warunki rynkowe do planowania i adaptowania się do zmian. Niedawna, drastyczna podwyżka akcyzy na wyroby tytoniowe, wykraczająca poza pierwotne plany, stanowi niebezpieczny precedens, który podważa zaufanie do państwa. Utrzymanie mapy akcyzowej dla alkoholu bez modyfikacji jest zatem testem na wiarygodność polskiego rządu.
3. Po zakończeniu funkcjonowania w tej chwili funkcjonującej mapy akcyzowej, rekomenduje się utrzymanie tego narzędzia planowania długookresowego w przypadku wprowadzenia ewentualnych podwyżek stawek. Mapa wzrostu stawek powinna być oparta o ustalony wskaźnik makroekonomiczny
Uzasadnienie: Kluczowe jest zapewnienie dalszej stabilności i przewidywalności polityki państwa w zakresie podatków, czego elementem może być opracowanie długoterminowego mechanizmu, który wejdzie w życie po zakończeniu obowiązującej mapy akcyzowej w 2027 roku. Należy jednak wyciągnąć wnioski z obecnego rozwiązania, tak by stawki rosły równomiernie i w relacji do w tej chwili obowiązujących wypracowanych praktyk dla kategorii produktów. Nowa mapa powinna opierać się na mechanizmie, który powiązałby coroczny wzrost akcyzy z obiektywnym wskaźnikiem makroekonomicznym, np. inflacją CPI, czy wskaźnikiem wzrostu PKB. Taki system zapewniłby utrzymanie realnego obciążenia podatkowego i stworzyłby w pełni przewidywalne ramy na kolejne lata.
4. Pozostawienie kwestii dostępności i czasu sprzedaży alkoholu w gestii władz lokalnych
Uzasadnienie: Problemy związane z nadużywaniem alkoholu mają charakter lokalny i różnią się w zależności od specyfiki danej gminy czy dzielnicy. Ustawa o wychowaniu w trzeźwości już dziś daje samorządom skuteczne narzędzia do kształtowania lokalnej polityki, w tym możliwość ograniczania godzin sprzedaży. Ogólnokrajowy, odgórny zakaz sprzedaży czy to w wybranych kanałach albo punktach (jak stacje paliw), czy na wskazanym obszarze jest narzędziem nieefektywnym i szkodliwym, gdyż konsumenci z łatwością go omijają, robiąc zakupy „na zapas” lub w alternatywnych kanałach czy puntach sprzedaży. Spożycie alkoholu nie spada, a głównymi ofiarami zakazów stają się mali, lokalni przedsiębiorcy, dla których sprzedaż nocna często decyduje o przetrwaniu. Pozostawienie tych decyzji w gestii władz lokalnych jest zgodne z zasadą subsydiarności i pozwala na tworzenie rozwiązań, które są bardziej adekwatne i skuteczne niż jednolity, centralny nakaz.
5. Przeniesienie zasobów państwa z tworzenia nowych zakazów dotyczących obrotu alkoholem (np. zakaz sprzedaży na stacjach benzynowych, nocna prohibicja w wybranych dzielnicach) na skuteczne egzekwowanie istniejącego prawa (zakaz sprzedaży alkoholu nieletnim czy zakaz sprzedaży nietrzeźwym)
Uzasadnienie: Polska posiada już restrykcyjne prawo, zakazujące m.in. sprzedaży alkoholu osobom nieletnim i nietrzeźwym, jednak problemem jest brak jego skutecznej egzekucji. Tworzenie nowych, ogólnych zakazów, jak nocna prohibicja, jest postrzegane jako droga na skróty i forma kapitulacji władz, które nie radzą sobie z egzekwowaniem istniejących przepisów. Zamiast ograniczać wolność wszystkim obywatelom i przedsiębiorcom, zasoby państwa powinny być skierowane na wzmocnienie efektywności policji i straży miejskiej. Skuteczne egzekwowanie prawa jest bardziej efektywne niż dodawanie kolejnych przepisów, których egzekucja nie będzie przestrzegana, a obywatele będą je omijać, czy ignorować.
6. Wraz ze zwiększaniem stawek akcyzy rekomenduje się zwiększenie środków na rozwiązywanie problemów alkoholowych
Uzasadnienie: Ta rekomendacja to postulat fundamentalnej reformy usług publicznych. Z opłaty od tzw. „małpek” w latach 2021–2023 zebrano ponad 1,5 mld zł, które miały finansować profilaktykę i leczenie. Jednak druzgocący raport NIK z 2024 roku[3] ujawnił, iż środki te w dużej mierze nie przełożyły się na realny wzrost nakładów na leczenie, a ich wydatkowanie było nietransparentne i obarczone ryzykiem korupcji. Zanim państwo nałoży na obywateli i przedsiębiorców kolejne obciążenia, ma moralny obowiązek udowodnić, iż potrafi w sposób transparentny i efektywny zarządzać funduszami, które już pobiera. Bez fundamentalnej reformy tego systemu, dalsze podwyżki akcyzy będą słusznie postrzegane jako fiskalizm nieprowadzący do adekwatnego, skutecznego i przejrzystego zwiększenia nakładów na walkę z problemami alkoholowymi.
7. Większe inwestycje w szeroko zakrojoną, nowoczesną edukację i profilaktykę, a w tym kampanie informacyjne dotyczące obecnych przepisów
Uzasadnienie: Prohibicja i zakazy prowadzą do walki jedynie z objawami problemu, a nie jego przyczynami, które często leżą w sferze problemów psychicznych i braku wsparcia społecznego. Inteligentna i długofalowa polityka musi opierać się na nowoczesnej edukacji i profilaktyce. Badania jednoznacznie wskazują, iż największy wpływ na inicjację alkoholową młodzieży mają dorośli i grupa rówieśnicza[4], a np. wpływ reklamy jest marginalny (1,9%). Skuteczne kampanie informacyjne i programy profilaktyczne, skierowane do rodzin i społeczności lokalnych, w połączeniu z realnym wsparciem dla osób uzależnionych, to najskuteczniejsza droga do trwałej zmiany postaw i ograniczenia szkodliwego spożycia alkoholu.
8. W zakresie przepisów dotyczących reklamy alkoholu niewykraczanie poza w tej chwili obowiązujące regulacje
Uzasadnienie: Polska już dziś posiada jedne z najbardziej restrykcyjnych przepisów dotyczących reklamy alkoholu w Europie, znacznie surowsze niż w Austrii, Belgii czy Danii. Na dojrzałym rynku reklama służy głównie budowaniu przewagi konkurencyjnej między markami, a nie zwiększaniu całkowitej konsumpcji, a ograniczenia reklamy nie stanowią już instrumentu w zakresie walki z problemem nadużywania alkoholu w Polsce i jego efektami zewnętrznymi. Dowodem jest kurczący się od lat rynek piwa (gdzie reklama jest dozwolona) przy jednoczesnym wzroście spożycia wyrobów spirytusowych (gdzie reklama jest zakazana).
9. Bezwzględne oparcie wszystkich przyszłych decyzji legislacyjnych na rzetelnej i publicznie dostępnej Ocenie Skutków Regulacji (OSR)
Uzasadnienie: Wiele propozycji legislacyjnych, jak np. nocna prohibicja, jest przedstawianych bez rzetelnej analizy skutków. Oparcie każdej decyzji na publicznie dostępnej Ocenie Skutków Regulacji (OSR) jest instytucjonalnym zabezpieczeniem przed podejmowaniem pochopnych i nieefektywnych działań. Rzetelna OSR wymusza na projektodawcach kompleksową analizę konsekwencji, w tym wpływu na MŚP, ryzyka wzrostu szarej strefy i realnych skutków dla budżetu oraz zdrowia publicznego. Jest to fundament tworzenia prawa opartego na dowodach, a nie na presji wywieranej przez aktywistów czy na doraźnych potrzebach budżetowych.
10. Liberalizacja prawa dotyczącego spożycia alkoholu w miejscach publicznych
Uzasadnienie: W miejsce zakazu spożycia alkoholu w miejscach publicznych zdefiniowanego na poziomie centralnym z możliwością lokalnych wyłączeń należy wprowadzić ogólną dostępność z kompetencją samorządów do wprowadzania ograniczeń miejscowych. Warto zaznaczyć, iż tylko ok. 1,6% Polaków pije alkohol codziennie (wobec średniej UE wynoszącej 8,4%)[5], co wskazuje na kulturowy model okazjonalnego spożycia przez resztę społeczeństwa. Oznacza to, iż zniesienie ogólnego zakazu picia w przestrzeni publicznej (z prawem samorządów do wprowadzania punktowych ograniczeń) nie grozi gwałtownym wzrostem konsumpcji ani hałasu, ale uporządkuje zjawisko, które i tak już istnieje. W samym Gdańsku w 2024 roku aż 22 016 zgłoszeń przyjętych przez Straż Miejską dotyczyło porządku publicznego; ponad 11% z nich odnosiło się do spożywania alkoholu w miejscach publicznych[6]. Warszawskie raporty na temat bezpieczeństwa pokazują, iż picie w niedozwolonych miejscach pozostaje jedną z najczęstszych podstaw interwencji. W 2023 roku nałożono ponad 8,5 tys. mandatów, podobnie było w 2024 roku[7]. w tej chwili formalny zakaz nie powstrzymuje więc masowego zwyczaju picia w przestrzeni publicznej; generuje jedynie tysiące interwencji służb porządkowych rocznie, zwiększając koszty i zaangażowanie niedofinansowanych służb. Liberalizacja spowoduje, iż służby porządkowe zostaną odciążone od konieczności ścigania obywateli za symboliczne wykroczenia, co pozwoli skoncentrować środki na realnych zagrożeniach dla bezpieczeństwa. Jednocześnie samorządy utrzymają pełną kontrolę nad newralgicznymi punktami (np. okolice szkół, kościołów, szpitali). Natomiast tereny turystyczne, zwłaszcza strefy bulwarów, plaż czy parków; zyskają klarowne, legalne zasady konsumpcji, a incydenty hałasu będą mogły być reglamentowane uchwałami gmin, zamiast całkowitym zakazem. Jednocześnie ukrócony zostanie iluzoryczny wpływ na „demoralizację publiczną” czy hałas, gdy ten sam produkt jest legalnie spożywany za barierką ogródka piwnego, a nielegalnie po jego drugiej stronie.
11. Wyważenie dialogu w kwestii polityk alkoholowych o różnorodne punkty widzenia oraz klientów polityk publicznych
Uzasadnienie: Obecna debata publiczna jest zdominowana przez jednostronne narracje prohibicyjne, a głos przedstawicieli rynku jest często marginalizowany lub ignorowany. Prowadzi to do tworzenia prawa w oderwaniu od danych, czy realiów gospodarczych i społecznych. Całkowita wartość legalnego rynku alkoholi w Polsce, według danych za okres od sierpnia 2023 do lipca 2024 roku, osiągnęła poziom około 50,5 mld zł[8]. Łączny wpływ branży alkoholowej na polski rynek pracy jest istotny, gdyż prowadzi ona do utrzymywania ponad 170 tys. miejsc pracy. Sektory spirytusowy i piwowarski generują niemal identyczną, całkowitą liczbę miejsc pracy (odpowiednio ok. 84 tys. i 85 tys.)[9], co przekłada się na głęboką integrację z innymi gałęziami gospodarki, takimi jak rolnictwo, handel, logistyka i gastronomia. Przedstawiciele branży posiadają praktyczną wiedzę na temat funkcjonowania łańcuchów dostaw, wpływu regulacji na sektor MŚP oraz ryzyka rozwoju szarej strefy. Włączenie ich w proces decyzyjny nie jest wyrazem lobbingu, ale warunkiem koniecznym do tworzenia prawa, które jest nie tylko słuszne ideologicznie, ale przede wszystkim wykonalne i skuteczne. Tylko poprzez otwarty dialog można wypracować rozwiązania, które będą w pełni odpowiadać na złożone wyzwania polityki alkoholowej.
12. Opracowanie ogólnokrajowej strategii ograniczenia spożycia alkoholu w Polsce
Uzasadnienie: Obecna polityka państwa w obszarze alkoholu jest przykładem braku spójności i długoterminowej wizji. Obserwujemy konflikt celów między kluczowymi resortami. Ministerstwo Zdrowia, powołując się na cele prozdrowotne, dąży do wprowadzania kolejnych restrykcji, podczas gdy Ministerstwo Finansów, w obliczu presji budżetowej, postrzega akcyzę jako łatwe źródło dochodu. Prowadzi to do sytuacji, w której argumenty zdrowotne stają się publicznym uzasadnieniem dla gwałtownych podwyżek podatków, a decyzje podejmowane są w sposób fragmentaryczny, często w odpowiedzi na pojedyncze zjawiska rynkowe, jak pojawienie się nowych produktów, czy agresywne promocje sieci handlowych. Zamiast tworzyć kolejne, dedykowane zakazy, Polska potrzebuje nadrzędnej, ogólnokrajowej strategii, która w sposób kompleksowy określi ramy polityki alkoholowej. Strategia ta powinna uwzględniać realia rynkowe, takie jak utrzymujący się spadek konsumpcji, i opierać się na skutecznych działaniach profilaktycznych i edukacyjnych, a nie wyłącznie na wprowadzaniu kolejnych restrykcji.
Naszym celem jest osiągnięcie porozumienia na rzecz tworzenia prawa opartego na dowodach i realnych potrzebach, z korzyścią dla wszystkich obywateli. Wyrażamy głęboką nadzieję, iż przedstawione postulaty spotkają się ze zrozumieniem i staną się podstawą do merytorycznego dialogu z władzami publicznymi. Wierzymy, iż tylko otwarta kooperacja i wzajemne zrozumienie pozwolą na wypracowanie spójnej, długofalowej strategii, która znajdzie racjonalną równowagę pomiędzy ochroną zdrowia publicznego, stabilnością fiskalną, rozwojem gospodarczym a swobodami obywatelskimi.
Forum Obywatelskiego Rozwoju
Fundacja Wsparcia Psychospołecznego
Instytut Sobieskiego
Warsaw Enterprise Institute
WiseEuropa
Fundacja Wolności Gospodarczej
Fundacja Wolności i Przedsiębiorczości
Przypisy:
[1] „Szara Strefa 2025”, Instytut Prognoz i Analiz Gospodarczych, 2025. https://www.ipag.org.pl/Content/Uploaded/files/IPAG_Szara_Strefa_2025.pdf. (dostęp: 22 lipca 2025).
[2] „Prawda o alkoholu w Polsce. Rynek, zdrowie, społeczeństwo”, Warsaw Enterprise Institute, 25 czerwca 2025, https://wei.org.pl/2025/aktualnosci/andrzejstrojny/raport-prawda-o-alkoholu-w-polsce-rynek-zdrowie-spoleczenstwo/. (dostęp: 22 lipca 2025).
[3] Informacja o wynikach kontroli, Realizacja zadań związanych z poborem i wydatkowaniem opłat od środków spożywczych oraz od napojów alkoholowych, NIK, https://www.nik.gov.pl/plik/id,30513,vp,33567.pdf (dostęp: 22 lipca 2025).
[4] Badanie CBOS identyfikuje, w jaki sposób alkohol trafia w ręce nieletnich. Okazuje się, iż głównymi dostawcami są dorośli, gdyż 34 proc. nastolatków przyznało, iż alkohol, który piją, pochodzi od dorosłych znajomych, którzy im go kupują. Kolejne 34 proc. wskazało na domowników, którzy częstują ich alkoholem, np. podczas uroczystości rodzinnych. Zaledwie 1,9 proc. badanych wskazało na wpływ reklamy jako czynnik decydujący o sięganiu po alkohol. Źródło: „Postawy młodzieży wobec alkoholu”, CBOS, 2016 r., cytowane w raporcie Państwowej Agencji Rozwiązywania Problemów Alkoholowych (PARPA) z lipca 2021 r. (dostęp: 22 lipca 2025).
[5]„Spożycie alkoholu w Europie. Gdzie pije się najwięcej?”, Nasz Gabinet, https://nasz-gabinet.pl/spozycie-alkoholu-w-europie/ (dostęp: 22 lipca 2025).
[6] „Podsumowanie działań Straży Miejskiej Gdańska w 2024 roku”, oficjalna strona miasta Gdańska, https://www.gdansk.pl/wiadomosci/Straz-Miejska-podsumowala-2024-rok,a,280311 (dostęp: 22 lipca 2025).
[7] Monitoring zagrożeń w mieście – GIS w Straży Miejskiej m.st. Warszawy”, ArcanaGIS, https://www.arcanagis.pl/monitoring-zagrozen-w-miescie-gis-w-strazy-miejskiej-m-st-warszawy/ (dostęp: 22 lipca 2025)
[8] Branża piwowarska w Polsce. Wpływ na polską gospodarkę. Edycja 2025, Centrum Analiz Społeczno-Ekonomicznych (CASE), https://www.kierunekspozywczy.pl/artykul,111921,wazna-galaz-polskiej-gospodarki-pod-presja-nowy-raport-wplywu-ekonomicznego-branzy-piwowarskiej.html (dostęp: 22 lipca 2025).
[9] Branża spirytusowa i jej znaczenie dla polskiej gospodarki 2024, Związek Pracodawców Polski Przemysł Spirytusowy, zppps.pl, https://zppps.pl/wp-content/uploads/2024/12/Branza-spirytusowa-i-jej-znaczenie-dla-polskiej-gospodarki-2024.pdf (dostęp: 22 lipca 2025).
